22.03.2014.
Transromanika - pravi izazov za mlade u Srbiji
Autor članka: Milan Todorović
Da je Evropa jedna celina i da su granice iscrtane po njoj više konvencionalne crvene linije nego prirodni bedemi, najbolje se vidi u evropskoj umetnosti i kulturi. U tom smislu stari kontinent je jedno biće i, ako verujemo da se u umetnosti ljudski duh najčistije ispoljava, onda je ta povezanost na umetničkom planu ujedno i trijumf jedinstvenog evropskog duha nad sitničarskim podelama, sukobima i nametnutim razlikovanjima.
Taj naširoko rasprostrti i jedinstveno kultivisani evropski duh može se pratiti širom kontinenta u grandioznim i velelepnim spomenicima umetnosti romanike. Tako je i nastao termin „transromanika“, da označi to jedinstvo umetničkog pravca, putovanje motiva i uticaja kroz narode, kulture i religije, do dokazivanja o jednom suštinskom prožimanju i istovremenom sudelovanju svih u izgradnji velike evropske kulture.
Danas, „transromanika“ označava i turističku rutu koja se prostire širom starog kontinenta. Onaj ko se tom rutom kreće ujednoputuje kroz istoriju civilizacije, kulture, umetnosti i religije. Velika je stvar i velika čast za Srbiju to što se od 2007. godine i sama nalazi na ovoj prestižnoj trasi turizma, dokazujući tako, ovog puta preko svojih srednjovekovnih manastira, da je ona oduvek deo Evrope i onog najznačajnijeg u njenom nasleđu, njene umetnosti.
Kako prepoznati romaniku
Romanika je stil u evropskoj srednjovekovnoj umetnosti koji se odražava pre svega u arhitekturi, ali je karakterističan i za slikarstvo i skulpturu. Strogo rečeno, obuhvata period između 1000. i 1250. godine, ali se brojne njene karakteristike mogu uočiti i znatno ranije kao i kasnije od tog perioda.
Sam termin „romanička umetnost“ nastao je u 19. veku i skovan je od strane istoričara umetnosti koji su njime opisivali stil u arhitekturi karakterističan za zemlje nekadašnjeg Rimskog carstva. Do tada je bio upotrebljavan termin „rimska umetnost“ jer je po mnogo čemu ovaj stil bio produžetak rimske arhitekture. Najpoznatiji od elemenata koji su se iz rimske zadržali u romaničkoj arhitekuri jesu: polukružni lukovi, bačvasti svodovi, apside i dekoracija akantusovim lišćem.
U romaničkom stilu prvi put je povezana umetnost čitave katoličke Evrope. Osim toga što mnogo duguje rimskom stilu, romanički stil je dosta toga preuzeo i iz stilova neromanskih naroda, ali u velikoj meri i od Vizantije, stvarajući tako, uz nove i originalne elemente, stil koji je povezao veliki deo Evrope. Zahvaljujući tim činjenicama, danas imamo „transromaniku“ kao jedan od simbola evrpskog jedinstva.
Transromanika
Transromanika povezuje i promoviše zajedničko evropsko kulturno nasleđe, pa je stoga uvrštena u program „Glavni evropski putevi kulture“ od strane Saveta Evrope. Konkretno, u pitanju je turistička ruta koja prolazi kroz većinu katoličkih zemalja, ali na svom putu obuhvata i određen broj srpskih manastira koji na svoj način uspostavljaju vezu između umetnosti Zapadnog i Istočnog Rimskog carstva. „Transromanika” je pokrenuta u Nemačkoj 2003. godine, a Srbija je zvanično uključena novembra 2007. godine.
Na projektu „transromanike“ uključen je veliki broj ljudi. U planu je stvaranje časopisa posvećenog ovom projektu u kome će svaka od zemalja kroz koju ruta prolazi dobiti po deset strana na uređivanje. Takođe, projekat podrazumeva i posebno obučene vodiče koji će spomenike umetnosti i kulture smestiti u jedan složeniji istorijski kontekst.
Spomenici romanike u Srbiji
Nije tako čudno da su sa projektom „transromanike“ mnogo bolje upoznati strani turisti koji posećuju Srbiju od domaćih. Bez obzira na to, veličina i značaj projekta otvaraju mnoga vrata za turističku afirmaciju Srbije.
Za spomenike romaničkog stila na ovim prostorima najzaslužniji su vladari iz loze Nemanjića. Manastiri koji se uklapaju u koncept romaničkog stila pripadaju raškoj školi i krase ih brojne jedinstvene karakteristike. Pre svega tu je specifični način obrade fasada kada je u pitanju spoljašnjost građevina, specifični oblici i skulptura koja sa arhitekturom čini jedinstvenu celinu. Ovi se spomenici u Srbiji nalaze u Raškoj, na mestu ukrštanja puteva i dovoljno blizu primorju na kom je romanika bila izuzetno prisutna.
U spomenike romaničke umetnosti u Srbiji ulaze manastiri: Studenica, Sopoćani, Đurđevi stupovi, Gradac, Petrova Crkva, Žiča. Pozabavimo se nekima od njih.
Manastir Studenica
Studenica je kompleks manastirskih zdanja od kojih svako baštini posebni umetnički kvalitet. Manastir je podignut u neposrednoj blizini istoimene reke i zadužbina je Stefana Nemanje. Ovo je najznačajniji manastirski kompleks srednjovekovne Srbije koji je ujedno bio i centar duhovnog i umetničkog života svog doba. Okružen je visokim bedemom.
Po sudu mnogih, kompetentnih ljudi, Studenica je ujedno i najlepši spomenik srpske arhitekture tog perioda. Sagrađena je za manje od deset godina, između 1183. i 1196. godine. U okviru kompleksa, najznačajnija je Bogorodičina crkva, koja je služila kao uzor svim potonjim vladarima iz loze Nemanjića u njihovim ktitorskim poduhvatima.
Crkva je jednobrodna građevina, sa naosom, trodelnim oltarskim prostorom i pripratom koja je zidom odvojena od naosa. Nad centralnim delom uzdiže se kupola sa nešto nižim tamburom. Spoljni zidovi, osim kupole i spoljne priprate, ukrašeni su mermerom, dok su prozori i portali ukrašeni plastikom visokih stilskih vrednosti. Spoljni oblici i način njihove obrade tekovina su romanskog stila, dok je sam oblik građevine, njena struktura i prostorna organizacija nasleđe Vizantije. Na ovaj način Studenica je jedinstven spoj dveju tradicija koje bez problema stoje jedna kraj druge.
Studenica je potpuno originalna i jedinstvena građevina i uzaludno je tražiti modele za ovaj tip gradnje pre nje. Na taj način ona nije samo izdanak romaničkog uticaja već predstavlja i originalni doprinos razvoju arhitekture.
Manastir Sopoćani
Sopoćani su zadužbina kralja Stefana Uroša, podignuti 1260. godine, dok je fresko slikarstvo završeno 1270. godine. Upravo svojim freskama Sopoćani oduševljavaju najveći broj posetilaca. Freske se prostiru na površini od 760 kvadratnih metara, a polovina te površine je i danas u dobrom stanju. Ove freske smatraju se vrhuncem srednjovekovnog srpskog slikarstva.
Manastirsko zdanje obnovio je sredinom 14. veka unuk ktitora, najuspešniji srpski vladar, car Dušan. Po arhitektonskoj zamisli crkva pripada raškoj graditeljskoj školi. U pitanju je jednobrodna bazilika, sa kubetom i prostranom oltarskom apsidom. Kasnije je dozidana priprata sa visokom trospratnom kulom sa zvonikom. Crkva je zidana tesanom sigom, sa elementima koji ukazuju na romanski način gradnje.
Petrova crkva
Petrova crkva ili Crkva svetog Petra sagrađena je u devetom veku na temeljima ilirske nekropole i ranohrišćanske bazilike. U pitanju je najstariji spomenik srpske arhitekture. Nalazi se u blizini Novog Pazara, a oko nje je srpsko groblje iz 18. i 19.veka, jedno od najočuvanijih.
Datum izgradnje je diskutabilan, ali je izvesno da pripada vizantijskom tipu gradnje. U osnovi je rotonda sa upisanim četvorolistom. Po načinu gradnje podseća na crkve u oblastima primorja i Italije, ali i na crkve u Jermeniji i Gruziji. Predstavnik je predromaničkog stila, koji je predhodio romanici svuda u Evropi, a crkve iz ovog perioda, ranog srednjeg veka, svedoče o uticaju „varvarskih“ plemena koja su se na tlu Evrope susrela sa rimskom umetnošću i kulturom.
